Yazıma 1981 yılında henüz 13 yaşında Uşak’ta Halit Ziya Uşaklıgil Ortaokulu’nda öğrenciyken yaşadığım bir anıyla başlamak istiyorum.

Sene ortasında İngilizce öğretmenimiz değişti ve tecrübeli önceki öğretmenimizin yerine henüz üniversiteden yeni mezun olmuş ve öğretmenlik hayatına yeni başlayan Hediye Çal isminde bir öğretmenimiz geldi. Sınıfta 40 küsur öğrenciydik. Hediye öğretmenimiz, ilk ders kendini tanıttı, daha sonra da o gelmeden önceki son sınavda notları en yüksek iki öğrenci olarak ben ve Yurdaer’in, bir de notları en düşük olan Cafer ve Necdet’in ayağa kalkmasını istedi. Ben ve Yurdaer arka sıralara yakın yan yana oturuyorduk, Cafer ile Necdet de en önde yan yana. Benim babam Uşak’ın önde gelen avukatlarındandı, Yurdaer’in babası da vali yardımcısı. Cafer ile Necdet ise devletin yetiştirme yurdunda kalıyordu, aileleri civar köylerde yaşayan ve çocuklarını yetiştirme yurtları olmasa okutamayacak ailelerdi. Yani aramızda ciddi bir sınıfsal ve ekonomik fark vardı. Hediye öğretmenimiz, onun derslerinde benim Cafer ile yer değiştirmemi söyledi. Bundan sonra onun derslerinde ben Necdet ile, Yurdaer de Cafer ile oturacaktı, sene sonunda Cafer ve Necdet’in alacağı notlardan da Yurdaer ve ben sorumlu olacaktık. Önce buna ben de Yurdaer de çok bozulduk. Sınıfta varlıklarından bile haberdar olmadığımız, doğru dürüst seslerini duymadığımız çocuklarla sene sonuna kadar yan yana oturmamız yetmediği gibi bir de onlara ders çalıştıracaktık.

Zaman geçtikçe ben Necdet ile, Yurdaer de Cafer ile arkadaş olmaya başladık. Ben Necdet’in yetiştirme yurdunda yaşadıklarını dinlemeye, onun dertlerini anlamaya başladım. Birbirimize yakınlaştıkça İngilizce dersi dışındaki derslerine de yardım ettim. O da bana hiç bilmediğim yurt hayatı hakkında çok şey öğretti. Sene sonu geldiğinde hem Necdet hem Cafer çok daha iyi notlar almış, davranışlarındaki o çekingen hava azalmış, derslerde konuşmaya cesaret edebilir olmuşlar ve bu beni de en az onlar kadar mutlu etmişti. O gencecik, en fazla 23 yaşındaki Hediye öğretmenimiz, ben yerine biz demenin değerini hepimize öyle güzel öğretmişti ki, onu da Necdet’i de aradan gecen 40 yıla rağmen hiç unutmadım. Şimdi geriye baktığımda ortaokulu kaçıncı olarak bitirdiğim değil, Necdet ile yaşadıklarım çok daha değerli görünüyor gözüme.

Bu anıyı anlatma nedenim ise kendimi bildim bileli duyduğum bir söz, ‘fırsat eşitliği’. Her sohbette fırsat eşitliğinin öneminden bahsederiz ve bu sağlansa dünyanın ne kadar güzel bir yer olacağı konusunda hepimiz sorgusuz sualsiz hem fikir oluruz.

Geçenlerde yine sevdiğim bir arkadaşımla yaptığım koyu bir sohbet sırasında bana fırsat eşitliğinin öneminden bahsettiği anda kafamın içinde şimşekler çakmaya başladı ve aslında hep doğru kabul ettiğim bu ifadeye onun beklediğinin tam tersine olumsuz bir tepki verdim. 

Çünkü uzun süredir üzerinde düşündüğüm ve kendim dahil hepimizin hayatı bir yarıştaymış gibi yaşıyor olmasından duyduğum rahatsızlığı yeniden düşünmeme neden oldu bu ifade. Öyle ki, fırsat eşitliği ifadesi kendi içinde, eğer fırsatlar eşitse hayatı yarışır gibi yaşamanın herhangi bir sakıncası yokmuş varsayımını içeriyor.

Düşününce aklıma gelen her konuda aslında sürekli bir yarış içindeyiz. Hep en güzel, en başarılı, en zengin, en akıllı, en güçlü, en sevilen, en çok sevabı olan, en hızlı koşan, en ağır kaldıran, en çok takipçisi olan, en çok beğeni alan, en çok alkış alan, en çok şirket kuran, şirketini en pahalıya satan, ‘en en en’, daha sayfalarca sayabilirim… Çünkü bize bebeklikten itibaren neredeyse bilincimiz yerine gelir gelmez öğretilen şey bu. En güzel bebek yarışması bile yapılıyor ve kimse bunu sorgulamıyor bile.

Çevresinde en zengin olan kişi, kendisinden daha zengin birisini gördüğü anda kendi zenginliğini düşünmeden mutsuz oluyor. Kendinden fakir birisini gördüğünde de kendini iyi hissediyor. En çok alkış alan kişi de başkası daha çok alkışlandığı anda mutsuz oluyor. Kendi mutluluğumuzu başkaları ile pozisyonumuza göre ölçüyoruz, çünkü her konuda başkaları ile bir yarış içinde hissediyoruz kendimizi. Kendimizi herhangi bir konuda iyi hissetmek için tek motivasyon kaynağımız daha iyi birisi tarafından geçilmemek, yani yarışta hep zirvede olmak.

Bu ‘enler’ peşinde koşarken, zaten ölüm ile limitli olan hayatımızı har vurup harman savurduğumuzu, çok azımız ilerleyen yaşlarda, eğer bu yarışlardan biraz başımızı kaldırabilirsek anlıyoruz. Büyük bir çoğunluk ise yarışlarla başlayan hayatlarını yarışlar içinde sürdürüp bitiriyor. Bunun farkına varanların yarışlardan vazgeçmesi de çoğunlukla mümkün olmuyor. Çünkü başka türlü bir hayat yaşamayı o yaşa kadar öğrenmemiş, düşünmemiş, deneyimlememiş bir insanın, bir yarış içinde olmadan kendini var etmesi çok zor. Böyle bir insanın kendini boşlukta hissetmesi ve anlam arayışı nedeniyle ciddi depresyona girmesi de son derece doğal tabii. Emeklilerin birçoğunun kısa sürede ölmesi ya da depresyona girmesi de genellikle bu yüzden.

İnsan doğasının içinde yarışma duygusu olduğu için bu şekilde yaşadığımızı ve bunun normal olduğunu söyleyenleri duyar gibiyim. Belki de öyledir, doğamızdan gelen, genlerimizde taşıdığımız bilgiler bizi böyle yapıyordur. Ben en temelde kendini güvende ve güçlü hissetme içgüdüsünün yattığını sanıyorum, günümüz dünyasında da bu güveni ve gücü temsil eden değerin para olduğunu düşünüyorum. İnsanlığın bugün geldiği noktada, ne kadar çok paran varsa o kadar çok takdir görür, mutlu olur, hayatı anlamlandırabilirsin inancı hakim olmuş durumda. Dünyanın en zengin insanı bile parasıyla hayatı daha keyifli yaşamak ya da ihtiyacı olan milyonlarca insana yardım etmeyi değil, onun yerine hiç kimseye güvenmemeyi, daha güçlü olmak için daha çok para kazanmayı tercih ediyor.

Kapitalizmin, teknolojinin de gelişmesi ile bundan önceki dönemlere göre bireyler üzerindeki yıkıcı etkisinin çok daha fazla artırdığını, insanları daha bencil, bireyci, yalnız ve acımasız yaptığını çok net söyleyebilirim. Eskiden bir köyde yaşayan insanlar kendi içlerinde bir ekosistem oluşturup, birbirleri ile yarışmak yerine çoğu ihtiyaçlarını birbirlerine yardım ederek, hatta adına imece dediğimiz bugün çoğu gencin bilmediği iş gücü paylaşımı yaparak çözerdi. Köylerde artık bir ekosistem yok. Aynı şey birçok meslek örgütünde de yok, herkes kendi başının çaresine bakmak, yarışı tek başına kazanmak derdinde. Şimdi köydeki bir gencin hayali ile bir metropolde yaşayan bir gencin hayali aynı ama bu hayal için aynı yarışta eşit olmayan koşullarda yarışıyorlar. Biz de yıllardır sanki çözümmüş gibi diyoruz ki, fırsat eşitliği olmalı ve bu gençler eşit şartlarda yarışmalı. Yani yarış olmasına karşı çıkmıyoruz da yarışın eşit şartlarda olmamasına karşı çıkıyoruz. Çok yanılmışız diye düşünüyorum.

Sonuç olarak, tek cümle ile ifade etmem gerekirse, hayatımızı yarışır gibi yaşadığımız sürece fırsat eşitliği sağlayamayız. Çünkü kazananların fırsatları eşitlemek için herhangi bir motivasyonu olamaz bir yarış içindeyken. Birbirinin omuzuna basarak, olabildiğince çok insanı yarış dışına itmek ve yarışı daha kolay kazanmak varken fırsatları eşitlemeye çalışıp kendi kazanma şanslarını neden azaltsınlar ki?

Bu nedenle özellikle içinde bulundukları yarışlarda fırsatlar açısından dezavantajlı olanların gerçekçi olmayan bir fırsat eşitliği talebi yerine, bazı konuların yarışma konusu olamayacağını, bu yüzden de sistemin değişmesini talep etmeleri gerektiğini düşünüyorum. Örneğin Türkiye’de ilkokul sonrası girilen özel okul sınavlarına giren milyonlarca öğrencinin çok azının iyi okullara girebildiği, bunların da gelir seviyesi yüksek ailelerin çocukları olduğu bir düzende, sınav öncesi koşulları eşitlemeye çalışmak ne kadar gerçekçi olabilir? Bunun yerine, paralı özel okulların kaldırılmasını, ülkedeki bütün okulların ücretsiz ve kalitesinin aynı olmasını talep etmek, bir devletin bütün çocuklara parası olsun olmasın aynı kalitede eğitim verme yükümlülüğü olduğunu savunmak daha gerçekçi değil mi? Yani bazen yarışmayı kazanmak için uğraşmayı reddedip herkesin kazanması için uğraşmayı tercih etmek gerekir. Bu da tabi ki tek başına yapılmaz, fırsat eşitliğinden muzdarip olanların örgütlü mücadelesi ile sağlanabilir. Bu başarılırsa parası olup özel ders alan, dershaneye giden, kazanınca okul parası ödeyebilen seçilmiş ‘kazananlar’ yerine herkes yani ülke daha da ötesi insanlık kazanır. Bakınız Finlandiya eğitim sistemi.

Bazı konularda yarışmak güzeldir ama eğitim, sağlık, barınma, beslenme gibi temel insan ihtiyaçlarının yarışmalar sonucu belirlenmesi akıl ve vicdan dışı geliyor bana. Dünyada milyarlarca eğitimsiz, hasta, evsiz ve aç insan varken, hangi yarışlarda hayatlarımızı harcadığımızı gözden geçirmekte yarar var sanıyorum. Hayatta esas olanın kendini aşmanın verdiği keyif olduğunu, hayata rekabet motivasyonu yerine kendini ve insanlığı geliştirmek motivasyonuyla bakıldığında birçok yarışın zaten anlamsızlaşacağını düşünüyorum.

Hediye öğretmenimizin bize 13 yaşında öğrettiği, ben yerine biz demenin önemini, hayatı bir yarış gibi görmeden yaşamayı seçmenin güzelliğini, karşısına çıkan herkesi yarıştaki rakibi değil de takım arkadaşı gibi görmenin önemini anlayan insan sayısının artmasının bu düzende ütopik bir düşünce olduğunun farkındayım ama bu olmadan fırsat eşitliğinden bahsetmenin ütopik olmaktan da öte imkansız olduğunu çok daha rahat söyleyebilirim.

Categories: Anılar, Bütün Yazılar